از آن‌جا که در کسب‌وکار خانوادگی‌امان با عسل و زنبورداری سر و کار داریم، وقتی در مطالعات و جست‌وجوهای تاریخی‌ام دربارۀ هورامان و کردستان، به نکاتی در این باره برمی‌خورم، ذوق پژوهشی‌ام گل می‌کند تا فراتر از چهارچوب نقشبندیه‌پژوهی، به یادداشت‌نویسی دربارۀ آن یافته‌ها بپردازم. در این میان، آن‌چه بیشتر جذاب می‌نماید، گزارش پیشینیان دربارۀ محصولات زنبور عسل و جایگاه زنبورداری در مجموعۀ ارزش‌آفرینی‌های جامعۀ کردی است.

با وجود آن‌که نمودهای مختلفی از دانش پرورش زنبور عسل در ادبیات کردی بازتاب یافته است، منابع تاریخی ـ دست‌کم تا جایی که من تاکنون دیده‌ام ـ از حرفۀ زنبوداری به عنوان شغل صحبتی به میان نیاورده‌اند. با این وجود، گزارش‌هایی چند دربارۀ عسل و کاربردهای آن در کردستان یافت می‌شود که از خلال بررسی آن‌ها، می‌توان ذهنیت کردها را دربارۀ آن، به خوبی تحلیل و بررسی کرد.

هه‌ژار در چێشتی مجێور ـ زندگی‌نامۀ خودنوشت او ـ نقل می‌کند که: «زۆر جار دەمدی پێشمەرگەکان دەهاتن نانی وشکیان وەردەگرت و چێشتیان نەدەخوارد و دەڕۆیشتن. کەوتمە شوێنیان، خۆیان بە ناو دڕکە تووتڕکاندا دەکرد و هەنگوێنی شەمەترێلکەیان دەخوارد، کە شانەی بە دڕکانەوە هەڵدەبەست». سید علاءالدین سجادی در جلد دوم از کتاب مێژووی ئەدەبی کوردی، این گونۀ عسل را با اسم «هەنگوێنی شامەترینکە» در فهرستی از انواع محصولات کردستان، به عنوان خوشمزه‌ترین و باکیفیت‌ترین نوع عسل در نگاه کردها معرفی می‌کند. قبلاً نیز در این یادداشت، از کتاب حدیقۀ ناصریه، اثر علی‌اکبر وقایع‌نگار کردستانی، نقل کرده بودم که آن را عسل «شاه‌بدرم» نامیده است.

ظاهراً کردها به برداشت عسل کوهی علاقه‌مند بوده‌اند و حتی در ادبیات خود، از فرآیند آن با عنوان شکار عسل تعبیر کرده‌اند. به عنوان مثال، سامی عه‌وداڵ در مصرعی دربارۀ کردستان، می‌گوید: «مێوژ و دۆشاوت بە زۆری، ڕاوی هەنگوێنت هەیە». در گذشته‌های نزدیک، حجم عسل کوهی در مراتع کردستان ـ بر خلاف امروز که بسیار کمیاب است ـ بعضاً فراتر از نیازمندی مردم بوده و این شگفت‌آور است. ملا محمد چروستانی در یادداشتەکانی مناڵی و بەشێکی سەردەمی فەقێیەتی، از وضعیت برداشت عسل کوهی در سفری بهاره، چنین گزارش می‌دهد: «تەشوێیان هێنابوو، شاخەوانیان لەگەڵ بوو. بە شاخا هەڵگەڕابوون، بڕیبوویان، هەنگوێنێکی زۆریان دەرهێنابوو، کردبوویانە تەشتەوە. ئەوەندە زۆر بوو، فەقێ و قەڵەباڵغەکە لێیان بێزرابوو، نەیانئەخوارد». هه‌ژار نیز در روایت پیاده‌روی معمولی‌اش با ملا مصطفی بارزانی ـ رهبر جنبش ملی کردها ـ در پای کوه، از حیات زنبورهای عسل وحشی، چنین خبر می‌دهد: «ئێوارەیەک بارزانی بانگی کردم: هەژار! با بچینە قەدەم لێدانێک. بە ناو دۆڵێکی زۆر وشکارۆی زۆر لێرەواری چوغوردا ڕۆیشتین. تووشی داربەڕوویێکی زۆر ئەستوور بووین؛ مێشەنگوێن لە قەدیدا هێلانەیان کردبوو. دیار بوو کڵۆرایی دار زۆر پڕ لە مێش و هەنگوێنە».

کردها هم‌چنین در مواردی از مداواهای خود به روش طب سنتی، عسل به کار برده‌اند. سجادی در جلد سوم کتاب خواندنیِ ڕشتەی مرواری، دو نسخه از ترکیب‌های عسل را ذکر می‌کند. در نسخۀ اول و به نقل از دیگران می‌گوید: «ئەڵێن شوینێک لە لەشی ئینسانا کە ژان و بای تێدابوو، «بنێشتە تاڵ»، «ڕۆن گەرچەک و مێو»، «مۆمی هەنگوێن»، ئەمانە پێکەوە جوان بکۆڵێنرێن تا ئەبن بە مەڵحەم. ئەو وەختە لێی بدا چاک ئەبێتەوه». در نسخۀ دوم به شیوۀ مداوای زخم و عفونت می‌پردازد: «ئەو شوێنەی گوللەی بەرکەوتبێ، یا بە خەنجەر لێدرابێ یا کابرا لە شوێنێک کەوتبێتە خوارەوە، زام و برینێکی زلی تێ بووبێ و خوێنەکەی نەوەستێتەوە و چاک نەبێتەوە، بێنن لە پێشا هەنگوێن بخەنە سەر برینەکە، خوێنەکەی ئەوەستێتەوە، پاش ئەوە «هەوژە» و «بەڕژەف» ـ کە ئەمانە دوو گیان ـ لەگەڵ «مێو: مۆمی هەنگ» و «بنێشتە تاڵ»، تێکەڵاو بکرێ و ببێ بە مەڵحەم و بخرێتە سەری، چاک ئەبێتەوە».

او هم‌چنین در جلد چهارم این کتاب، دربارۀ مداوای شب‌کوری و ضعف چشم، نسخه‌ای از ترکیب‌های عسل را آورده است: «ئەگەر تۆزێ لە زراوی گورگ لەگەڵ تۆزێک هەنگوێنی ئاگرنەدیودا تێکەڵاو بکرێ و بهێنرێ بە چاوا، شەوکوێری و کەم‌حوکمی چاو لائەبا».